محمد غزالی طوسی از دانشمندان بزرگ قرن 5 هجری قمری

محمد غزالی در سال 450 هجری قمری در تابران طوس متولد شد . پدرش محمد بن محمد پیشه بافندگی داشت و لقب غزالی از همین پیشه است . محمد غزالی از شخصی به نام "رادکانی" مقدمات علوم دینی و ادبی را در کودکی فراگرفت و بعد از مدتی تحصیل در طوس و جرجان به نیشابور رفت و نزد ابوالمعالی جوینی، فقیه و متکلم بزرگ شافعی کسب علم کرد و در 28 سالگی در علوم رایج زمان یعنی ادب ، فقه ، حدیث و کلام، استاد شد .

محمد غزالی در سال 478 هجری قمری به خدمت خواجه نظام الملک طوسی رسید و 8 سال بعد به ریاست مدرسه نظامیه بغداد رسید ، در حالی که 35 سال داشت . او 4 سال در بغداد به تدریس ، تذکر ، وضع ، مناظره و تالیف هم اشتغال داشت اما در سال 488 یعنی در 39 سالگی غزالی، او دچار تحولی روحی شد و دست از مقامات دنیایی برداشت. به این ترتیب" احمد غزالی" برادرش را جانشین خود در مدرسه نظامیه کرد و به قصد سفر حج از بغداد رفت و در سال 498 به طوس بازگشت و یک سال بعد به درخواست سلطان سنجر از طوس به نیشابور رفت و در مدرسه نظامیه نیشابور به تدریس پرداخت و تا سال 500 هجری در این شغل بود . بعد از آن به طوس بازگشت و در خانقاهی به تعلیم مریدان پرداخت و دیگر درخواستها را برای تدریس نپذیرفت .

از جمله آثار محمد غزالی کتاب کیمیای سعادت است . غزالی این کتاب را بعد از بازگشت از سفر ده ساله خود نوشت . این کتاب در 4 عنوان شامل شناخت خود ، شناخت خداوند ، دنیا و آخرت نوشته شده است . محمد غزالی از رهگذر این عنوانها، کیمیای سعادت را به خواننده می دهد تا به کمک آن کیمیا ، خود را از صفات بد پاک کند تا به صفات کمال آراسته شود ..
از خصوصیات این دانشمند اسلامی که البته ملقب به حجت الاسلام زین الدین طوسی هم می باشد این است که در میان متفکران اسلامی هیچ کس به اندازه جناب غزالی تالیف نداشته و کسانی که به هر حال در ردیف ایشان هست بسیار انگشت شمار در تاریخ ذکر شده که این طور تالیفات داشته باشد و شاید در این خصوصیت بی نظیر باشد . ایشان در تمام مدت عمرشان گویا همیشه در سفر بوده و هر آنچه یاد می گرفته به رشته تحریر در می آورده .

ایشان تالیفات بسیار زیادی داشته به عنوان مثال تالیفی دارد به نام البسیط فی الفروع ، کتاب الوسیط ، کتاب خلاصه المختصر ، کتاب المنته فی علم الجدل ، و همین طور کتابهای مختلفی که در اواخر عمر کتابهایی نظیر احیا علوم دین که در مساله تصوف نوشتند کتاب فی المساله کل مجتهد المفید و کتابهایی دیگر .

 اما مهمترین اثر جناب غزالی کتاب تهافت فلاسفه ایشان می باشد که از لحاظ تاثیر وضعی در جامعه اسلامی در آن روز و حتی تا کنون تاثیر بسیار عمیقی داشته . کتاب تهافت فلاسفه ، این کتاب درواقع نظریات فیلسوفان مشاعی نوشته شده ، تسمیه این کتاب به نام تهافت الفلاسفه درواقع تعریف از فیلسوفان است . معنی آن در لغت به زبان تازی به معنای یکی پس از دیگری سقوط کردن است . یا فرو افتادن که مراد از تهافت در این کتاب که لفظ تهافت را به کار برده یعنی تناقض گویی فلاسفه .

اثر کتاب تهافت در عمل چنان نمایان شد که در منظر عموم مردم و جامعه اسلام آن زمان ، استدلالهای غزالی ضربه ای بر پیکر فیلسوفان مشاهیر وارد نمود که توانست احترام و غرب فلاسفه را از چشم مردم بیاندازد و آرای فلاسفه را از درجه اعتبار ساقط کند بطوری که اشخاصی مثل ابن تیمیه و خاقانی اینها به تمسخر فلسفه و فلاسفه پرداختند . به عنوان مثال ابن تیمیه در این رابطه گفته است که فلسفه مرکبی از دو کلمه است ، فله و سفه ، اولش فل و آخرش سفه است و خاقانی گفته است که فلسفی را اهل دین مپندارید و همین طور موضع گیریهای مختلفی که همه اینها ناشی از تاثیرات افکار غزالی است که در کتاب تحافت الفلاسفه ایشان نمایان شده .

کتاب تهافت الفلاسفه غزالی چنان جوی را بر علیه فلسفه شدید کرد که به افراط گرایید و مساله عقل گرایی و توجه به عقل در بین مسلمین به درجه اثبات رسید . هر چند بعداً با نوشتن کتاب تهافت التهافت جناب ابن رشد اندلسی تا حدودی از فلسفه دفاع شد و فلسفه احیا گردید ولیکن کتاب ابن رشد به دلیل نثر سنگینی که در بر داشت نتوانست که به اندازه کتاب تهافت الفلاسفه جناب غزالی که از نثر روان و بیان خوبی برخوردار بود در بین مسلمین جا باز کند و کارایی داشته باشد .

کتاب تهافت الفلسفه درواقع نزاع قدیم میان فلسفه و دین را به نحو بسیار بارز و آشکاری ترسیم کرد . نزاعی که در طول تاریخ اسلام از زمانی که این فلسفه وارد حیات مسلمانان شده بود اشکالی گوناگون یافته بود . گرچه عده ای از مسلمانان از دیرباز قایل بودند که بین عقل و نقل شریعت تناقض و تضاد نیست و حتی تلازم هم می باشد یعنی آن چیزی که شرع عقل می کند مطابق نقل و شریعت است و کسانی از عقلا که حرفهای ضد دینی می زدند به بهانه حرف به دلیل عقل اینها را متهم می کردند به کج فهمی ولی به هر صورت بحث و جنجالی که بین حکم عقل و مباحث عقلی و شریعت از دیرباز در جامعه اسلامی مطرح بود که با این کار غزالی و نوشتن کتاب تهافت الفلاسفه به بارزترین شکل این جدال به هر حال رسید و منجر شد که درواقع این کتابی که ضررهایش در جامعه اسلامی بود یک نوع تحجر فکری و عقل گریزی را در جامعه منجر شد .

کتاب تهافت الفلاسفه شامل 4 مقدمه و 20 مساله و یک خاتمه است بطور کلی که در مقدمه اول راجع به ریاست فیلسوفان بحث می کند که می نویسد ریاست فیلسوفان به ارسطو ختم می شود ، لذا ایشان بیان می کند که اگر ما اندیشه های ارسطو را رد کنیم درواقع فلسفه را از ریشه رد کردیم . در مقدمه دوم راجع به برخی آرای فلاسفه که با مطالب دینی سر و کاری ندارد نظیر علوم طبیعی بحث کسوف و خسوف و آمدن باران و ... اشاره می کند البته در قسمتهایی که مربوط به مسائل دینی می شود نظیر این که قول آدم اینها را هم ایشان می نویسد که باید توقف کرد و نپذیرفت .

در مقدمه سوم در بیان تناقض گویی فیلسوفان است که عقاید صحیح فلاسفه ، البته جناب غزالی در کتاب دیگری که از کتاب احیا علوم دین در بحث قواعد القواعد مطرح کرده که جلد اول حساب می شود ولیکن در این جا در مقدمه سوم تناقض گویی های فلاسفه را ذکر کرده و عقاید باطل ایشان را . در مقدمه چهارم در بیان این نکته که تمسک فیلسوفان به ریاضیات و منطق دو روش فکری است که با نسبت به اصول دین ضروری نیست و ضرورتی ندارد گرچه ایشان ریاضیات را به نفسه صحیح می داند و لی در باب منطق ایشان قایل است که منطق اعداد فکر است که فلاسفه آن را به کار می برند . همچنان که هر انسانی به کار می برد و ایشان بیان می دارد که فن غریب علم منطق فن غریبی محسوب نمی شود و در قدیم بین مسلمانها به نام علم ، نظر ، جدل و مدارک العقول این علم یاد می شده . اما غزالی در کتاب تهافت الفلاسفه، بیست مساله اساسی را از قول فلاسفه نقل می کند که به عقیده خودش این بیست مساله موجب تکثیر این فلاسفه می شود . "

یکی دیگر از آثار محمد غزالی کتاب "نصیحت الملوک" است . موضوع این کتاب حکمت عملی است که بر مبانی دین بنا شده است . غزالی این کتاب را در راهنمایی پادشاه و درباریان او نوشته است ." نصیحت الملوک" هم به عربی و هم به ترکی ترجمه شده است . تالیفات محمد غزالی در مسائل مختلف دینی و عرفانی بسیار است و به هفتاد کتاب می رسد که اغلب آنها نیز در دست است . از جمله کتابهای مهم او در علم کلام می توان از "الاقتصاد فی الاعتقاد و اسرار علم الدین" نام برد و به هر حال این دانشمند بزرگ از مشهورترین علمای دینی و از کسانی است که می توان او را در علوم دینی و بیان حقایق اخلاقی و عرفانی معادل ابو علی سینا در کار خود یعنی فلسفه دانست .
محمد غزالی سرانجام در سال 505 هجری قمری بدرود حیات گفت و در تابران طوس به خاک سپرده شد .